Wennen aan nieuwe voornaamwoorden is niet voor iedereen even eenvoudig. Ook heerst er nogal wat verwarring. Daarom zetten we vijf vragen en antwoorden over voornaamwoorden op een rij.
1. Wat betekent non-binair?
Non-binaire mensen herkennen zich niet in de opties man en vrouw. Het woord ‘herkennen’ voelt voor sommigen raar. Je bént toch man of vrouw? Maar het biologische geslacht staat niet bij iedereen gelijk aan het gender, de manier waarop je jezelf beschouwt. Biologisch gezien zijn veel non-binaire mensen wel man of vrouw, maar ze willen zich niet in een van die twee categorieën laten duwen. Daarin vindt de term non-binair zijn oorsprong.
Non-binaire mensen zijn niet nieuw, zegt cultuursocioloog Margriet van Heesch van de Universiteit van Amsterdam, maar hun acceptatie wel. ‘De maatschappelijk-culturele vernieuwing maakt dat er steeds meer erkenning komt voor mensen die er altijd en overal al zijn geweest: mensen die niet kunnen voldoen aan die gendertegenstelling.’
Biologisch gezien is al niet iedereen volledig in te delen als man of als vrouw: er zijn mensen die worden geboren met geslachtskenmerken van beide. Nog meer mensen beschouwen zichzelf niet als (exclusief) mannelijk of vrouwelijk. Extra reden om ruimte te laten voor een eigen invulling van gender.
2. Waarom voldoen de woorden 'hij' en 'zij' niet?
Een logische volgende stap is dan ook dat de taal daarin meegaat, vindt Brand Berghouwer, voorzitter van Transgender Netwerk Nederland. Die organisatie bracht de discussie rond voornaamwoorden in 2016 naar een breder publiek met een uitverkiezing van hen/hun. ‘Taal volgt de werkelijkheid. Er zijn nou eenmaal behoorlijk wat mensen die zich als non-binair identificeren. En daar hebben we taal voor nodig.’
Met ‘hen’ kunnen we mensen aanduiden die zichzelf niet herkennen in het vrouwelijke ‘zij’ of het mannelijke ‘hij’, zo is het idee. ‘Hen’ is namelijk genderneutraal. Als lijdend voorwerp wordt ook ‘hen’ gebruikt en als meewerkend voorwerp ‘hun’. Dus kletst hen met hen, en geeft hun een compliment.
Tekst loopt door onder de afbeelding
Voor sommige mensen voelt de discussie misschien niet zo belangrijk. Voldoen ‘hij’ en ‘zij’ dan niet? Maar zij zijn dan ook net diegenen die zelf een hokje hebben waar ze zich prima in kunnen vinden. Als je dat geluk niet hebt, dan is een nieuwe vorm wel zo prettig.
3. Waar kom het non-binaire 'hen' vandaan?
‘Hen’ is afkomstig uit het Zweeds, waar het een mooie tussenvorm is van han (hij) en hon (zij). In het Nederlands is ‘hen’ een stuk lastiger in te passen. ‘Hen loopt’, dat klinkt nogal onbeholpen. Want bij ‘hen’ denken we gewoonlijk aan een meervoudsvorm (of aan een vrouwelijke kip).
Daarbij is een nieuwe vorm inpassen sowieso lastig. Een nieuw zelfstandig naamwoord introduceren lukt ons moeiteloos, van ‘zoomen’ tot ‘anderhalvemetersamenleving’. Maar de grammatica op de schop gooien is veel ingewikkelder, legt taalkundige Sterre Leufkens van de Universiteit Utrecht uit. ‘Zeker voornaamwoorden, zoals hij en zij, worden zo frequent gebruikt, dat ze min of meer geautomatiseerd zijn. Dat maakt ze heel lastig om aan te passen.’
De verandering kan wel eeuwen duren
Zoals je ’s nachts blind het lichtknopje vindt in de badkamer, zo zeg je ook achteloos ‘hij’ of ‘zij’. De bedrading voor die woorden zit diep in onze systemen. En omdat ‘hen’ en ‘hun’ al een andere betekenis hebben, laten die bovendien elders een lichtje branden. Die aansluitingen verleg je niet zomaar.
Maar ook een gloednieuwe term inslijten zou lastig zijn. Er zijn allerlei alternatieven voorgesteld, van ‘xij’ tot ‘dee’ en ‘nij’. ‘Dat heeft als nadeel dat je een nieuw woordje moet leren’, vertelt Leufkens. En ook dat is niet eenvoudig. Voor je het weet ga je toch weer intuïtief naar de oude plek van het lichtknopje.
4. Zijn er geen betere opties?
Is het genderneutrale voornaamwoord dan ten dode opgeschreven? Misschien moeten we meer geduld hebben. Een nieuw voornaamwoord is een taalverandering. Zulke aanpassingen vragen volgens Leufkens tijd, veel tijd. ‘Als het gebruik van persoonlijke voornaamwoorden verandert, zal dat tientallen jaren duren, misschien wel eeuwen.’
Zie het positief: dat maakt het ook acceptabeler om zelf nog af en toe te schutteren. Maar misschien kan een aanlokkelijker alternatief voor hen/hun ook helpen. Dat lijkt er namelijk te zijn: het woordje ‘die’, in combinatie met ‘diens’. ‘Die is non-binair’, zouden we dan dus zeggen. ‘Eigenlijk is ‘die’ een makkelijkere optie om aan te wennen’, zegt Leufkens. ‘Je gebruikt ‘die’ al om te verwijzen naar iemand van wie het geslacht er niet toe doet.’
Als je iemand (m/v/x) omschrijft, kun je nu immers ook al zeggen: ‘Die is het lichtknopje aan het zoeken.’ Met ‘die’ als vorm wordt dat knopje waarschijnlijk sneller blindelings vindbaar dan met ‘hen’. Ook een deel van de non-binaire mensen verkiest al ‘die’ als gewenste aanspreekvorm.
5. Moet iedereen meedoen aan deze voornaamwoorden?
De opkomst van genderneutrale voornaamwoorden leidt ook tot kritische opmerkingen. Prima als mensen zichzelf beschouwen als ‘hen’ of ‘die’, maar moeten ze dat dan ook aan anderen opleggen? Zo kan het inderdaad voelen, legt Leufkens uit. ‘Vegetarisch koken voor jezelf is één ding. Maar het is iets anders om aan anderen te vragen of zij dat ook voor jou willen doen.’
Daar lijkt het wel een beetje op als je 'hen/hun' op je Instagrampagina plaatst. ‘Je verandert niet alleen je eigen taal, maar je vraagt ook: wil je veranderen hoe je mij noemt in gesprekken?’ Met genderneutrale voornaamwoorden doe je dus een beroep op de welwillendheid van anderen.
Maar hoe gek is dat eigenlijk? Je verwacht toch ook dat anderen je voornaam goed uitspreken? Als je dat alleen zelf goed doet, heb je er niet gek veel aan. En tenzij je dolgraag in de derde persoon over jezelf praat, zijn het ook anderen die je voornaamwoorden gebruiken. Daarmee is het wel zo logisch om ze te vragen rekening te houden met jouw keuze.
Dat het nu soms wat opzichtig oogt, komt ook door de nieuwigheid, denkt Leufkens. ‘Meer bekendheid haalt wellicht ook een beetje het sensationele eraf. Het is nu zo opvallend als iemand hen/hun gebruikt. Als je dat vaak langs ziet komen, wordt het ook normaler.’
